Chu Văn An Bắc California

ANH EM ÔNG NHẤT LINH VÀ TRƯỜNG BƯỞI (Chu Văn An)

Nguyễn Tường Tâm (CVA 1964)

(Trích thuật từ cuốn “Việt Nam Một Thế Kỷ Qua, Hồi Ký cuốn I” của Bác sĩ Nguyễn Tường Bách, Hồi ký của bà Nguyễn Thị Thế, em ruột Nhất Linh, “Chân dung Nhất Linh” của Nhật Thịnh và cuốn cuốn “Sống và Viết với…Nhất Linh và mười một nhà văn khác” của Nguien Ngu Í được tác giả viết nguyên văn theo lời thuật của Nhất Linh)

Bác sĩ Nguyễn Tường Bách, em thứ 7 (út) của nhà văn Nhất Linh nhập học trường Bưởi năm 1929. Trong Hồi Ký cuốn I, ông mô tả trường Bưởi cùng không khí trong trường cũng như ngoài xã hội vào năm 1929 & 1930 như sau:

Trường Bưởi năm 1929.

Hồi ký Ng Tường Bách trang 33: Năm 1929, tôi thi vào trường Bưởi, tên chính thức là Trung Học Bảo Hộ. Chỉ có mỗi con đường này thôi, vì nếu không thi đỗ tất phải theo học tại những trường tư thục, như Thăng Long, Gia Long, vừa tốn tiền vừa không dễ thi lấy được bằng Thành Chung. Còn trường Albert Sarraut, trường trung học cao cấp, thì rất khó xin vào, tiền học rất cao, thường chỉ có người Pháp hay một số ít gia đình giầu có đặc biệt mới có con em vào học.

Trường Bưởi gồm mấy tòa nhà ba tầng, quét vôi mầu vàng, nằm ngay bên cạnh Hồ Tây, và một bên là đường xe điện chạy lên Bưởi. Từ đường Quan Thánh đi lên, một bên là phủ Toàn Quyền, với đằng sau là vườn Bách Thú (tên gọi hồi ấy). Một chòi lính canh sơn mầu tam tài đứng ngay cạnh lối vào vườn.

Nếu rẽ sang bên Hồ Tây, thì qua đền Quan Thánh, sẽ bước vào con đường lịch sử: đường Cổ Ngư, nằm giữa hai mặt hồ Trúc Bạch và Hồ Tây. Con đường nên thơ này không rõ có từ bao giờ, nhưng hồi đó nó đã là một chỗ dạo chơi của người Hà Nội, nhất là về mùa hè nóng nực, là một nơi để bơi lội. Chiều tới, nhiều cánh buồm phất phơ trên mặt nước mênh mang mãi tới rặng cây Nghi Tàm xa xa – một cảnh tượng êm đềm.

Người thi vào trường Bưởi rất đông, nhưng năm đó chỉ chọn lấy 130 người. Hi vọng mỏng manh, gia đình khuyến khích thì tôi đi thi xem sao, không ngờ lại may mắn “trúng tủ”, tôi đỗ số 28, nhờ ở bài Pháp văn.

Để đón tiếp ngày vào trường, ở nhà may cho một cái áo dài trắng, và một áo the mới. Dạo đó, chưa có mốt mặc quần áo tây. Thành ra, học trò nào cũng xúng xính như những ông đồ nho, trông đạo mạo như ông cụ non.

Ngày khai trường, học trò mới qua cổng lớn tụ tập ở sân trường, giữa những gốc bàng và gốc sấu cao. Người đầu tiên chúng tôi gặp là một ông giáo sư Pháp cao lênh khênh, cưỡi một cái xe đạp không tương xứng với thân hình. Nhưng ông này xem có vẻ thân thiện, mỉm cười trước những học trò còn ngơ ngác. Sau này mới biết tên là Foulon, giáo viên địa dư và lịch sử.

Một ông khác mập hơn, vẻ mặt nghiêm khắc hơn, tới bắt chúng tôi xếp hàng và đứng im để đợi viên hiệu trưởng tới huấn thị. Chúng tôi đã nghe đồn ông Autigeon có tiếng là nghiêm khắc khó xơi, nên hồi hộp đứng chờ.

Một lát, một người mập, to ngang, mặt tròn từ trong bước ra thềm. Mọi người đều răm rắp bỏ mũ. Hiệu trưởng đưa mắt gườm gườm ngang trên đám học trò mới, rồi cất giọng nói ồm ồm không chút cảm tình, về kỷ luật, về những điều phải tuân thủ. Không biết những bạn khác nghĩ ra sao, chứ riêng tôi thấy khó chịu và cả không khí chung quanh nặng nề khó thở.

Một bầu không khí thực dân…tôi nghĩ. Tôi liên tưởng đến những truyền đơn, báo bí mật và những tiếng đồn về các hội kín chống Pháp. Trong đầu óc tôi, Autigeon, tuy chỉ là một ông đốc trường, nhưng cũng là một nhân vật tiêu biểu đáng ghét. Từ ngày ấy, đối với nhà trường, tự nhiên tôi đã không có thiện cảm.

Cũng như mấy anh lớn trước đây, tôi đến trọ ở nhà một ông cụ trong làng Bưởi. Ở đây, thường thường được ăn cá tươi do ông bắt được bằng đinh ba, ban đêm – vì chính ông lại là người coi cá ở hồ này. Ở đây, một bạn học năm thứ ba có đến tìm tôi, và đưa một tờ truyền đơn ký tên là “Thanh niên Ái quốc,” rủ tôi vào một tiểu tổ lúc đó thành lập ngay trong trường. Tôi tỏ ý tán thành. Anh hẹn sẽ liên lạc sau này khi có công việc cần làm. Nhưng sau, tình hình khẩn trương. Mật thám đã chú ý khắp nơi, và mọi tiếp xúc đều phải tạm ngừng. Không bao lâu sau là cuộc khủng bố lớn đối với Việt Nam Quốc Dân Đảng. Từ đó tôi không gặp lại người bạn ấy, và nghe nói có mấy người lớp trên bỏ học.” Mấy giòng cuối cho thấy không khí trong Trường Bưởi thời cuối 1929 đầu 1930.

Ở trang 37, BS Bách mô tả không khí tại Hà Nội nơi có trường Bưởi. “Chính trong thời gian đó, anh Tam (Nhất Linh) từ Pháp trở về với cái bằng Cử nhân Vật lý học…Đường Giám. Một ngày tháng 2 năm 1930. Đầu xuân, trời hơi lạnh. Buổi tối, độ chín mười giờ. Ánh sáng vàng khè của mấy ngọn đèn điện lù mù chiếu trên đường phố vắng tanh. Bên kia đường, dẫy tường gạch, đằng sau là Văn Miếu tối om om.

Bà tôi, mẹ tôi đã đi ngủ. Nhớ lại, còn ngồi trên gác đọc sách có anh Tam, anh Sáu (Thạch Lam) và tôi. Anh Cả (Tường Thụy) đi làm ca đêm vắng nhà. Chung quanh im lặng. Bỗng, đột ngột, vẳng từ xa đến mấy tiếng nổ, xem ra lớn hơn tiếng súng thường.

Tiếng gì đây? Mọi người sửng sốt. “Súng? Bom, tạc đạn?” Trong thời kỳ bất thường này, chúng tôi nghĩ ngay đến một cuộc nổi dậy. Anh Tam chạy ra phía cửa sổ, hé mở cánh cửa nghe ngóng. Vài tiếng nổ thêm, lác đác. Trong thâm tâm, chúng tôi hi vọng đây sẽ là một cuộc tấn công lớn của Cách mệnh; đều khát vọng cuộc khởi nghĩa sẽ đưa tới chấm dứt sự thống trị hung tàn của thực dân, dành được độc lập tự do cho dân tộc. Tiếng nổ hình như vọng tới từ trên, phía bờ sông. Nhưng rất nhanh, im lặng lại trở lại.

Chung quanh có tiếng xì xào. Có người chạy ra ngoài đường để quan sát. Nhưng qua độ mươi lăm phút, đã thấy tiếng ồn ào khắp nơi. Rồi đến những tiếng quát tháo chung quanh, tiếng gót giầy nặng chình chịch từ phố bên tới.

Vội vàng chúng tôi đóng cửa sổ lại. Qua khe cửa, thấy một tốp lính cao lớn – chắc là Lê Dương (legion – lính đánh thuê) chạy rầm rập vào phố, dừng lại, xem xét chung quanh, rồi cắt lính cầm lưỡi lê gác đầu và cuối đường. Anh em chúng tôi chờ một thời gian, không thấy có động tịnh gì khác, lại đặt mình xuống giường. Không ai nói với ai một câu nào, nhưng đều biết là suốt đêm trằn trọc không ngủ được. Có lẽ ai cũng đã cảm thấy thất vọng sâu xa.

Buổi sáng sớm, anh Thụy mới về đến nhà. Anh nói là trên đường phố vắng ngắt, vì vừa mới giới nghiêm. May anh có tấm căn cước nhà Bưu chính cấp cho, nên cũng thuận lợi trên đường.

Hôm sau, mới biết là mấy nhà cách mệnh đã ném tạc đạn vào bóp cảnh sát Hàng Đậu, định chiếm một số vũ khí, nhưng đã không thành công, và hai, ba người đã bị bắt. Mặc dầu thất bại, nhưng tấm gương anh hùng ấy vẫn luôn luôn in mãi trong trí óc anh em chúng tôi.

Rồi sau biết tin cuộc khởi nghĩa Yên Bái oanh liệt đã bị bọn thực dân đàn áp một cách tàn bạo, dã man. Bao nhiêu án tử hình, khổ sai đè lên đầu những người Việt bất khuất.” Có lẽ chính vì biến cố chính trị lớn lao này mà trong Hồi Ký Bác sĩ Bách ghi tiếp “Từ đó tôi không gặp lại người bạn ấy, và nghe nói có mấy người lớp trên bỏ học.”

Vốn đã không thích không khí nhà trường (BS Bách viết “tôi thấy khó chịu và cả không khí chung quanh nặng nề khó thở.”) và lại đã biết quan tâm tới tình hình đất nước (BS Bách viết “Một bầu không khí thực dân…tôi nghĩ. Tôi liên tưởng đến những truyền đơn, báo bí mật và những tiếng đồn về các hội kín chống Pháp.”), thì việc tác giả từ giã ngôi trường Bưởi không khiến độc giả bất ngờ. Trang 41 Hồi Ký ông viết “1931. Suy nghĩ vài tháng rồi, tôi lấy một quyết định nguy hiểm: bỏ học về nhà. Tôi sợ nói ra, mẹ tôi và các anh chị sẽ phê bình tới tấp và sẽ ngăn cản. Vì có ai dại mà bỏ đi một trường học tốt như vậy, không dễ thi vào. Và nếu tự học thì có làm nổi không, bằng Tú Tài đâu phải dễ lấy; mà tôi lúc này mới lên năm thứ hai (lớp 6 bây giờ). Khác hẳn với dự đoán của tôi, các anh tôi chẳng ai cho là việc đáng bàn, còn mẹ tôi sau khi do dự, cũng bằng lòng…Tôi vác đơn xin thôi học, không ngờ, một ông giáo người Pháp xưa nay có tiếng là ác, bắt học trò phải ngồi im như phỗng trong khi ông giảng lịch sử, và bị tôi ghét nhất, xem đơn của tôi lại tỏ ra ân cần, giữ tôi ở lại:

-“Anh có gì khó khăn? Anh là một học sinh giỏi, có tương lai mà? Đừng nên bỏ trường.” ông nói.

-Thưa ông, vì gia đình tôi phải dọn về quê, nên rất tiếc không đi học ở đây được nữa,” tôi vin cớ giải thích.

-“Đáng tiếc thực. Sau này, có dịp trở lại, tôi sẽ nói với ông hiệu trưởng.”

Lúc này, tôi không thấy ông đáng ghét như trước. Thì ra, chỉ nhìn qua bề ngoài, không thể hiểu được tính cách của con người.

Sự thực, cớ chính là tôi ghét không khí nhà trường và cũng vì muốn tránh gò bó, hãy được tự do bay nhẩy đã, vì bản tính tôi cũng lười.”

Trang 43 “trở về Trại Cẩm Giàng…Tôi mua đủ các sách giáo khoa để tự học, kể cả cái tiếng Anh xa lạ.”

Vì không tiện ở nhà Thạch Lam và người chị ruột (nhà nhỏ), ông Bách ở trọ, một cuộc sống được ông mô tả ở trang 57 “Một lối sống thông thường cho học sinh thời ấy, tuy có vẻ kém nền nếp và lông bông dưới con mắt của một số người…Tôi đến ở với một số bạn, xem ra toàn là đồ quỷ sứ cả, tứ chiếng giang hồ - nghĩa là ở mấy nơi khác tới. Năm đó, thi bằng Tú tài phần thứ nhất, tôi đã “trượt vỏ chuối,” tuy đã “cuốc” bở hơi tai trước kỳ thi. Nguyên nhân là khi khẩu thí, gặp ông giám khảo hắc búa, bắt tôi đọc một đoạn truyện David Copperfield” của Dickens. Tôi gân cổ đọc, còn ông chỉ ngồi cười. Sau tôi mới hiểu, vì ông chẳng nghe hiểu gì hết với cái tiếng Anh lạ tai của tôi. Tất nhiên trượt, về nhà học lại…Một điều an ủi tôi là, trong số anh em cùng trọ, không chỉ có mình tôi đã trượt vỏ chuối, mà phần lớn cũng chung một số phận. Một chàng tên Nhung, trước ngày thi, chắc mẩm lần này sẽ đỗ bằng Thành Chung, sẽ về quê vinh qui bái tổ và cưới vợ ngay, nhưng lúc treo bảng lại không thấy tên mình, tuyệt vọng, về nhà bỏ cả bữa cơm và nằm lì suốt hai ngày không nói năng. Một chàng nữa, thi Tú Tài bản xứ phần thứ Hai, cũng bị đánh rớt, nhưng vẫn thản nhiên, tối đến cùng mấy bạn xuống phố Khâm Thiên để giải sầu. Xin nói rõ là trong bọn đó không có tôi, vì còn quá nhỏ tuổi, chưa đủ tư cách.

Thế là lại phải cuốc một năm nữa. Phải nhai lại những bài cũ, nhất là tiếng Anh khô khan…Một cách chật vật tôi cũng qua được phần thứ nhất bằng Tú Tài Tây, nhờ ông giáo chấm tiếng Anh dễ dãi cho một điểm không đến nỗi quá thấp. Nhưng phải đối diện với phần thứ hai làm sao đây? Theo ý kiến của các bạn, muốn ăn chắc nên xin vào học trong trường trung học Albert Sarraut. Đây là một “trường quý tộc” hơn, nhưng gia đình cũng đồng ý cho tôi vào học, dù tiền học phí hơi cao. Mùi thực dân của trường này tất sẽ nặng nề, nhưng đành phải chịu…Học sinh có người Pháp, nhưng đa số vẫn là người Việt.” Ông Bách theo học đệ Nhất ban triết tại trường này (lớp 12 ngày nay). Theo ông kể với tôi, thời gian mới vào ông thua sút các bạn trong lớp vì kém tiếng Pháp so với cả lớp, nhưng vì ông đã đọc nhiều sách triết nên sau thời gian ngắn ông đã vượt lên trên. Trang 59 Hồi Ký ông viết “Cuối năm, dù không rốc hết sức để ôn tập các bài vở, nhưng may mắn tôi cũng được giải nhất trong lớp và tương đối dễ dàng qua được phần thứ hai bằng Tú Tài Tây, trước vẻ hân hoan của mọi người.” Ông đỗ Tú tài Tây phần hai năm 1937.

Trong tất cả 6 anh em ông Nhất Linh chỉ có BS Nguyễn Tường Bách đỗ Tú Tài rồi vào học Đại học Y Khoa Hà Nội, bởi vì vào thời các anh của ông, hệ thống giáo dục Việt Nam chỉ có tới bằng Thành Chung, tương đương bằng Trung học Đệ Nhất Cấp của Việt Nam Cộng Hòa hay bằng Trung học Cơ Sở của Việt Nam hiện nay (2021). Bằng Thành Chung còn có tên gọi khác là bằng Cao Tiểu.

Trong bài Vài nét về Trường Chu Văn An (1908-1956) “Đến niên khoá 1924-1925, Trường được phép mở thêm cấp Trung học đệ nhị cấp, cho học trò đã có bằng Cao đẳng tiểu học, để thi bằng Trung học bản xứ (Brevet de l’enseignement secondaire local), thường gọi là Tú tài bản xứ[7].” Như vậy phải 1927 mới có khóa thi Tú Tài Việt đầu tiên.

(http://www.archives.org.vn/gioi-thieu-tai-lieu-nghiep-vu/vai-net-ve-truong-chu-van-an-1908-1956.htm?fbclid=IwAR3xe-lRTsf991hD5p_o5sdR7OmndMgUYM-QVDiUdwuw-jUUXXp_YyDHHTU)

Vả lại, vào thời đó bằng Thành Chung là bằng cao nhất, đủ để vào học Cao đẳng; sau 3 năm học (ngoại trừ Y sĩ Đông Dương phải học 4 năm) ra trường sẽ có nghề và địa vị cao nhất trong xã hội (Phi Cao Đẳng Bất Thành Phu Phụ: Nhà giầu chỉ gả con gái cho những chàng trai đã tốt nghiệp Cao Đẳng) cho nên sẽ không cần thi tú tài Tây nếu gia đình không đủ điều kiện du học tự túc.

Theo nhà giáo Nguyễn Huệ Chi, từ lớp đầu tiên đến lớp cuối cùng của bậc tiểu học thời Pháp thuộc mất 6 năm gồm:– Lớp Đồng Ấu (Cours Enfantin)– Lớp Dự Bị (Cours Préparatoire)– Lớp Sơ Đẳng (Cours Élémentaire)– Lớp Nhì năm thứ nhất (Cours Moyen 1ère année)– Lớp Nhì năm thứ hai (Cours Moyen 2è année)– Lớp Nhất (Cours Supérieur).

Như vậy khởi đầu tuổi đi học hợp lệ là 6 tuổi, thì trẻ nhất để vào Đệ nhất niên (lớp 6 hiện nay) trường Bảo Hộ (sau đổi thành trường Bưởi) học sinh ít nhất phải 12 tuổi. Học 4 năm nữa mới thi Thành Chung thì học sinh phải ít nhất 16 tuổi.

Trừ Thạch Lam, tất cả năm anh em trai còn lại của ông Nhất Linh đều là cựu học sinh trường Bưởi nhưng đều là những học sinh bỏ nửa chừng để ở nhà tự học thi nhẩy lớp.

Hai anh đầu là Tường Thụy và Tường Cẩm đều học ba năm đỗ bằng Cao Tiểu (Sách của Nguên Ngu Í trang 20) Ông anh cả Nguyễn Tường Thụy sinh năm 1903, em kế Nguyễn Tường Cẩm sinh 1904. Nếu theo đúng tuổi thì 16 sẽ đỗ Thành Chung. Nhưng cả hai ông chỉ học ở trường Bưởi có một năm rưỡi rồi ở nhà tự học thêm một năm, thi băng lớp lấy bằng Thành Chung.

Hồi ký của bà Thế trang 62 viết “Anh Cả, anh Hai đỗ xong Thành Chung nhưng vì kém tuổi nên không được vào Cao đẳng. Sở sĩ kém tuổi là vì ở năm thứ Hai trường Bưởi, bà tôi thấy các anh ấy gầy yếu mới mua cao ban long cho ăn. Ăn xong bổ quá các anh bị phá lở mụn đầy người. Trường cho nghỉ về nhà chữa hẹn khi nào khỏi hẳn lên học lại. Bất đồ về chữa đến hai tháng mới khỏi, lên trường họ xóa tên không cho học nữa…Các anh tức lắm về bàn với mẹ tôi gửi mua bên Pháp đủ các thứ sách đem về học gấp. Năm sau đổi tuổi đi thi đậu, thành ra đỡ được hai năm, đỡ tốn bao nhiêu công lao và tiền bạc. Anh Cả, anh Hai bắt đầu đi dậy học.

-Hoàng Đạo thi vào trường Bưởi nhưng chỉ học ở đó một năm, sau đó ở nhà tự học một năm nữa để thi bằng Thành Chung. Trang 38 Hồi Ký của bà Thế ghi, “Vì anh Tư tôi (Hoàng Đạo) không đủ tuổi đi thi anh mới đổi là Long.” Nếu đúng tuổi đỗ Thành Chung là 16 tuổi thì Hoàng Đạo phải đỗ Thành Chung vào năm 1923 (1907 + 16 tuổi= 1923). Nhưng ở trang 20 sách của Nguien Ngu Í, Nhất Linh cho biết Hoàng Đạo thi nhẩy 2 lớp. Như vậy ta biết là Hoàng Đạo đỗ Thành Chung năm 1921; khi đó tuổi thật của Hoàng Đạo mới 14.

-Thạch Lam sinh 1910 bắt chước 3 anh, phá kỷ lục chỉ học một năm đã đỗ Cao Tiểu (Nguên Ngu Í trang 20). Trang 39 Hồi Ký của bà Thế ghi, “Riêng em Sáu tôi (Thạch Lam) phải đổi tuổi tới hai lần. Lần thứ nhất đổi là Vinh, cũng vì lý do để đủ tuổi đi thi bằng Thành Chung.” Cũng lý luận như với Hoàng Đạo, nếu đỗ Thành Chung lúc 16 tuổi thì Thạch Lam sẽ phải đỗ vào năm 1926 (1910 + 16 tuổi = 1926). Nhưng ở trang 20 sách của Nguien Ngu Í, Nhất Linh cho biết Thạch Lam thi nhẩy ba lớp, do đó Thạch Lam phải đỗ Thành Chung vào năm 1923, trước Nhất Linh.

Như vậy, sau khi đỗ Tiểu học, Thạch Lam đã không thi vào trường Bưởi mà tự học ở nhà một năm và sửa tuổi để năm sau thi băng ba lớp đỗ bằng Thành Chung luôn. Thạch Lam đỗ Thành Chung lúc mới 13 tuổi. Đây là một kỷ lục trong lịch sử thi cử trung tiểu học Việt Nam chưa nghe tới. Việc một “cậu bé” 12 tuổi mới học xong bậc tiểu học mà đã quyết định năm sau thi Thành Chung, chương trình phải mất 4 năm, kể ra là một sự lạ khó tin. Tôi tự hỏi sự hiểu biết ra sao ở tuổi 12 đã khiến Thạch Lam tự tin làm một điều có thể nói là “không tưởng” như vậy? Nhưng ông đã thành công một cách ngoạn mục vào năm 1923, khiến năm sau 1924, khi Tú Mỡ quen Nhất Linh ở sở Tài Chánh, nghe chuyện, Tú Mỡ (Hồ Trọng Hiếu) đã có thơ mừng Thạch Lam như sau:

Gửi lời mừng bác Nguyễn Tường Vinh

Đáng bậc thần đồng bọn học sinh

Năm trước vừa ăn kỳ tốt nghiệp

Năm sau liền đỗ bậc Chung Thành

Văn hay phúc ấm nhờ tiên tổ

Cũng bởi công phu gắng học hành

(Hồi Ký Nguyễn Thị Thế trang 40)

-Mặc dù cũng học giỏi, nhưng ông Nhất Linh là người đỗ Thành Chung sau cùng trong mấy anh em, đồng thời ông cũng đỗ Thành Chung muộn màng, lúc đó ông chỉ kém 2 tháng đủ 18 tuổi. Ông sinh ngày 25/7/1906. Năm 1918 thân phụ mất, nhà nghèo, ông phải nghỉ học mất ba năm. Năm 1921 ông mới thi vào đệ nhất niên trường Bưởi. Sau hai niên khóa (1921-1923), thấy bốn người anh em của ông đều đã bỏ trường Bưởi, ở nhà tự học để thi nhẩy lớp đỗ bằng Thành Chung, ông cũng bỏ luôn học bổng của trường, ở nhà tự học một năm rồi 1924, ông đỗ bằng Thành Chung.

-Lý do mấy anh em ông Nhất Linh có thể đổi giấy khai sinh, sửa tên tuổi dễ dàng là nhờ cái triện của ông Lý trưởng Ấp Phiên Đình.

Hồi ký của bà Thế trang 72 ghi “Thỉnh thoảng chúng tôi lại sang chơi bên ấp Phiên Đình là ấp có ông Lý Trưởng đã đưa cả triện lý trưởng cho mẹ tôi muốn đóng vào đâu thì đóng. Chắc hẳn ông không thể ngờ được cái triện đó đã giúp cho mấy nhà văn nổi tiếng trong văn học sau này.”

-Thời trước 1930, danh sách các thí sinh đỗ bằng Thành Chung được đăng trên báo.

DI CƯ 54 VÀ TÔI 

Đàm Trung Phán
(CVA 1960)

Sau khi tôi đã bước vào tuổi 50, trong những buổi chiều tà ngồi trong phòng vắng một mình tại trường nơi tôi dậy, tôi thường đặt câu hỏi trong đầu:”Tại sao tôi lại ở đây, ở cái xứ lạnh rất xa lạ với quê hương cội nguồn VN của tôi? ”

Tôi đi bộ dọc theo hành lang Campus cho dãn gân, dãn cốt và thả hồn vào bên trong nội tâm. Tôi cũng vẫn thường tự vấn:”Giá không có biến cố 54, liệu tôi có trở về đất Bắc sau khi đã thành tài tại ngoại quốc? Ừ nhỉ, giá mà về lại quê hương tôi tại Bắc Việt để dậy học như bây giờ, có chắc là tôisẽ vui hơn”?  Tôi miên man tìm câu trả lời …

Canada mấy hôm nay lạnh cóng hơn các năm trước. Bây giờ ngồi trong căn phòng ấm cúng tại nơi “Đất Lạnh Tình Nồng” Canada, tôi cảm thấy rất may mắn đã được về hưu non và không còn phải lo về “Nợ nần đời cơm áo” nữa, tôi ngồi miên man nghĩ ngợi. Chợt những hình ảnh của ngày xưa khi tôi còn bé tại Hà Nội hiện về. Tôi ghi vội vài dòng trước khi tôi lại bị lôi kéo vào những truyện tào lao khác.

Có lẽ biến cố di cư 54 đã ảnh hưởng rất lớn đến sự khôn lớn và đời tôi về sau này. Nó đã lắng sâu vào Tiềm Thức của tôi. Những lớp phù sa cuộc đời đã lắng xuống, lớp nọ đè sát lên lớp kia. Dòng đời từ từ trôi chẩy và dường như những lớp phù sa này đã trở thành thủy tra thạch được chôn lấp tự nhiên đến nỗi là tôi đã quên hẳn rất nhiều thứ. Nhưng rồi một biến cố nào đó chợt đến với tôi như những cú “shock” mạnh đã làm đẩy bật lớp Thủy Tra Thạch và trong một khoảng thời gian rất ngắn tôi đã thấy rõ được một số hình ảnh của thời thơ ấu.

Cuối năm 1995, một chị bạn đi du học cùng năm, cùng tuổi với tôi (tên là TAT) đã bị bạo bệnh mà mất . TAT mất đi trong sự đau sót tột cùng của 4 đứa con còn nhỏ dại: cháu lớn nhất mới 15, cháu nhỏ nhất mới 5 tuổi. Tôi đã ở trong nhà thương khi Bác Sĩ tắt đi hệ thống “Life Support” của T. Chính tôi đã thấy chồng của T. vuốt mắt cho T. Nhưng một mắt vẫn còn mở và người bạn gái thân nhất của T. đã vuốt mắt này để T. vĩnh viễn ra đi. 

Buổi tối hôm đó, trời mưa to và rất lạnh. Tôi về tới nhà, đã nửa đêm. Tôi vừa mệt vừa bàng hoàng: bên này là cửa dương, bên kia là cửa tử.Tôi cảm thấy mình như đang muốn ốm. Uống một viên thuốc Tylenol và năm Thiền Thở để tránh cái shock nội tâm. Sáng sớm hôm trước, tôi đã nằm mơ thấy TAT hiện về, ăn mặc rất chỉnh tề, chào tôi rồi biến dạng.Tôi đã thấy sững sờ. Thế rồi, chính tôi đã chứng kiến sự ra đi của T. trong nhà thương!

Nhìn đàn con T. nheo nhóc khóc mẹ, bỗng đâu tôi thấy tôi trở lại với gia đình tôi tại Saigon khi Mẹ tôi đột ngột ra đi khi bà mới 50 và tôi mới 13 tuổi! Tôi thiếp đi  lúc nào không hay để rồi khi tôi tỉnh giấc giữa đêm khuya , tôi thấy mặt mũi đầy nước mắt . Trong giấc mơ, tôi đã thấy cả gia đình tôi đang ở trong Bắc Việt Nghĩa Trang đưa đám tang mẹ tôi. Tôi thấy tôi đang lăn ra khóc thương sót mẹ tôi vĩnh viễn ra đi. Anh P., hơn tôi 1 tuổi, đang cố dỗ tôi cho nguôi cơn khóc. Anh P. dỗ tôi không xong phải nhờ anh T., hơn tôi 7 tuổi, dỗ dùm. Cuối cùng, anh T. cũng chẳng “làm tròn bổn phận”! Và tất cả các anh chị em cùng khóc như nhau! Làn phù sa tưởng đã hóa thành đá bỗng đâu bị phá vỡ như trong cơn động đất nội tâm để rồi để hiện nguyên hình trong ký ức của một đứa bé 13 tuổi nay đã là một người đàn ông 53 tuổi! Tôi thức giậy thấy vừa nhẹ nhõm lại vừa buồn tênh, nhất là lúc này tôi đang sống một mình và đang bị dòng đời lôi cuốn tôi vào một đoạn đường hoàn toàn mới lạ mà tôi chẳng thể nào tiên đoán được ra sao.

Oi cũng chỉ vì di tản! Mẹ tôi mất sớm, năm 1955, khi bà mới 50 tuổi, chỉ vì cuộc di cư 1954! Bạn tôi,TAT, người gốc Saigon, qua đời ở tuổi 53, chỉ vì phải quá vất vả với đời sống ngoại quốc sau biến cố 75 ?

Tôi ít có cái may mắn được sống gần với Mẹ tôi. Lên 7 tuổi, tôi phải theo Cha và anh chị tôi đi chạy loạn từ Bắc Ninh lên Bắc Giang. Mẹ tôi không thể chạy loạn được cùng với gia đình vì khi đó em trai út tôi mới sinh ra đời được mấy tháng. Gia đình tôi phải đi bộ chạy loạn trong đêm tối vì sợ ban ngày máy bay của Tây trông thấy bắn chết. Ban đêm tôi vừa buồn ngủ, vừa đói bụng lại vừa nhớ Mẹ! Ở Bắc Giang chẳng được bao lâu, Bố tôi lại phải mang anh chị em chúng tôi về lại Bắc Ninh để sum họp gia đình với Mẹ và em tôi. Sau đó Bố tôi bị Tây bắt đi tù. Rồi Bố tôi được trở lại nghề dậy học, dậy tại Phúc Yên. Anh P. và tôi được gửi lên Phúc Yên để theo Bố đi học vào năm 1950. Năm 1952, Mẹ tôi bị Việt Minh theo dõi phải thu xếp ra Hà Nội để đoàn tụ lại với gia đình, bỏ hết lại nhà cửa, ruộng nương tại Bắc Ninh. Gia đình sống yên ổn được 2 năm thì Hiệp Định Genève ra đời. Lúc này, Mẹ tôi không còn được khỏe như xưa nữa vì phải lo nghĩ nhiều. Bố tôi nhất quyết di cư vào Nam vì Cụ đã thấy Việt Minh lòi cái đuôi Cộng Sản. Mẹ tôi đã bàn với Bố tôi: một nửa ở lại Bắc, một nửa di cư vào Nam. “Phái đoàn Bắc Bộ” gồm có Mẹ, em Ut và tôi! Mẹ tôi không muốn vào Nam vì Bà cần phải ở lại để trông nom ruộng vườn, nhà cửa tại Bắc Ninh và cái nhà ở Hà Nội mà Bố Mẹ tôi mới tậu (mua) năm 1952. Vào Nam với tất cả gia đình ư? Làm sao mà Bố Mẹ chúng tôi có thể nuôi được cả 5 anh chị em chúng tôi, nhất là 3 anh em trai út chúng tôi khi đó mới 13, 12 và 6 tuổi. Bố Mẹ tôi chẳng còn nhiều tiền bạc sau khi đã mua căn nhà tại phố Kim Liên, Hà Nội, vả lại Bố tôi lại là một ông giáo sắp về hưu ! Cuối cùng, Mẹ tôi cũng đành chiều Chồng, chiều Con mà đau lòng vào Nam trong ngày cuối cùng trước khi Cộng Sản tiếp thu thành phố Hà Nội.

Những ngày tháng cuối ở Hà Nội, tôi thường đi xe đạp ra Chợ Trời xem người ta bán đồ, bán rẻ bán tháo được đồng nào hay đồng ấy trước khi những gia đình này di cư vào Nam. Nào là xe đạp, nào là giường phản, nào là xập gụ … Tuy là một cậu bé 12 tuổi, tôi thấy tiếc thương cho họ: sao mà lại phải bán rẻ như thế trước khi họ phải “bỏ của mà chạy lấy người“?

Việc di cư vào Nam của gia đình tôi, Bố Mẹ tôi không hề cho họ hàng biết, nhất là những người đang sống ở nhà quê với Việt Minh Cộng Sản. Bố Mẹ tôi cũng chẳng bán đồ đạc gì hết trong Chợ Trời. Riếng tôi, tôi thấy tưng tức: “Người ta” vừa mới thi đậu xong Tiểu Học và được Bố Mẹ hứa sẽ mua cho cái xe đạp Peugeot sau khi thi đậu, thì lại có cái vụ”Giơ Ne, Giơ Nung” vớ vẩn này! Từ hồi học lớp Nhì, tôi đã mê xe đạp Peugeot lắm rồi! Cô tôi (thực ra “Cô” là chị ruột của Bố tôi) đã muốn mua cho anh P. và tôi mỗi đứa một chiếc Peugeot rồi. Thế mà Bố tôi cứ cản mũi kỳ đà không cho mua. Mà Cô tôi đâu có nghèo gì, Cô có một căn nhà trên phố Phúc Kiến cho một ông Lang Tầu thue . Con trai độc nhất của cô còn mải đi kháng chiến, chẳng biết còn sống hay đã chết. Mấy đứa tụi tôi, cô coi như con của cô vậy. Hà Nội lúc này cũng chẳng có gì được vui: trong lúc tôi học lớp Nhì, lớp Nhất, ngày nào báo chí cũng đăng tin tức về Điện Biên Phủ và dội bom. Nhà tôi ở trên đường Kim Liên, tôi thấy các đoàn “convoy” xe nhà binh của Pháp bít bùng thường xuyên chạy qua nhà.

Mẹ tôi quyết định di cư vào Nam cùng gia đình gần như vào giờ phút chót vì Bà “dùng kế hoãn binh”! Thế rồi, một buổi sáng sớm tinh mơ, Bố Mẹ tôi khóa chặt cổng chính của căn nhà còn đầy đủ đồ đạc và gia đình tôi lên xe để sửa soạn sang phi trường Gia Lâm. Tôi còn nhớ, khi xe đi qua Hồ Hoàn Kiếm, một làn sương mỏng đang vây quanh Tháp Rùa. Lần đầu tiên, tôi được đi máy bay, máy bay 2 động cơ. Có lúc ở trong máy bay, tôi thấy thật là lạnh và phải đắp chăn. Máy bay còn lâu lâu đi vào các “ổ gà khí quyển” làm tôi cảm thấy buồn nôn. Gia đình tôi được chở thẳng từ Phi Trường Tân Sơn Nhất tới Nhà Hát Lớn ở Saigon. Đường xá rất xa lạ đối với tôi. Một người cháu họ của tôi (gọi Bố tôi bằng Ong Cậu) , vào Nam đã từ mấy năm trước , ra đón gia đình tôi về ở tạm với họ hàng tại Thị Nghè . Trong Taxi, tôi nghe cháu tôi nói tiếng Nam với Ong Tài xế người Nam, thật tình tôi chẳng hiểu gì hết vì tiếng Nam nghe rất lạ tai. Vài bữa sau, gia đình tôi dọn về ở tạm với gia đình anh họ của tôi tại Bến Tắm Ngựa trên đường Yên Đổ. 

Tôi may mắn đậu thi vào Đệ Thất trường Công sau khi gia đình tôi “tạm cư” tại Bến Tắm Ngựa. Anh tôi, anh P., đã học xong Đệ Thất CVA tại Hà Nội trước khi di cư. Để tiện việc đi học, cả hai anh em tôi đi học trường Trần Lục (lúc đó học nhờ trường Đồ Chiểu tại Tân Định) cho gần nhà. Trong thời gian này, Bố tôi bắt đầu đi dậy tại trường Phú Nhuận và em Ut tôi theo học lớp Năm tại trường này. Bố Mẹ tôi mua một căn nhà nhỏ tại một cái hẻm trên đường Võ Di Nguy, Phú Nhuận.

Anh em tôi phải học buổi trưa tại Trần Lục, vì là trường mượn. Hai anh em tôi, thật ra, tụi tôi từ bé cho đến bây giờ là một đôi bạn mới đúng, ngày xưa đi đâu cũng có nhau. Hai đứa “khám phá” ra các cây Trứng Cá, cây Tầm Ruộc, cây Vú Sữa, cây Trứng Gà trên đường đi đến trường. Hai đứa thoạt nhìn quả Vú Sữa khi còn non, đoán hoài mà chẳng biết là quả gì. Rồi hai đứa còn “khám phá“ ra Đá Nhận, Bánh Loọc Đậu Đỏ, các loại sôi, chè miền Nam. Đi vào chợ trong Bến Tắm Ngựa, hai đứa ngạc nhiên hết sức khi thấy mấy bà bán hàng xé tiền 1 đồng làm hai mảnh để “thối” tiền “ Năm Cắc” cho người mua, ngạc nhiên đến trợn tròn con mắt ! Miền Nam mưa nắng hai mùa đã để lại trong đầu óc anh em tôi rất nhiều hình ảnh khó quên nhất là giọng ca Cải Lương Nam Kỳ. Đến bây giờ, mỗi lần nghe Cải Lương miền Nam, tôi lại bồi hồi nhớ lại Saigon của tôi hồi 54, 55! Oi Sài Gòn thương yêu của tuổi dại khờ!

Khi dọn vào căn nhà tại Phú Nhuận, Mẹ tôi hay đau yếu bất thường và bắt đầu lo nghĩ nhiều vì Bố tôi sắp về hưu trong khi đó ba anh em tôi còn nhỏ dại. Nhiều lần, khi đi học về, tôi hay nghe Mẹ tôi nói: “ Thôi, làm sao tụi mày cho Tao về lại Hà Nội đi, để Tao còn giữ lại được nhà cửa, ruộng vườn! Vào đây mất hết, Bố mày lại sắp về hưu, lấy gì mà nuôi chúng mày?”  Bà vừa nói, tay vừa đan bít tất cho con nít mới sinh để bán lấy tiền phụ Bố tôi nuôi ba anh em nhỏ tụi tôi!Thấy Mẹ càng ngày càng gầy gò, ốm yếu, tôi chẳng biết làm gì giúp Mẹ, tôi chỉ thấy thương Mẹ vô cùng. Để cho Mẹ vui, anh P. và tôi cố gắng học hành cho giỏi, đó là một món quà duy nhất mà hai anh em tôi có thể làm được để tặng cho Bố Mẹ trong những ngày tháng đầu của gia đình chúng tôi tại Saigon.

Khi tôi đang học Đệ Lục tại Trần Lục, buổi chiều ngày Rằm Trung Thu năm 1955, chị lớn tôi từ nhà thương Hồng Bàng về nhà báo tin động trời là Mẹ chúng tôi đã mất. Đêm Trung Thu năm đó, khi các con nít khác cỡ tuổi tôi đi rước đèn lại là lúc tất cả các anh chị em chúng tôi vào nhà xác để thăm viếng Mẹ. Khi viết những dòng này, 48 năm sau khi Mẹ tôi qua đời, tôi vẫn còn nhớ hình ảnh Mẹ tôi trong nhà xác và về sau này, ở tuổi 50, tôi đã ghi lại những gì đã xẩy ra trong Nội tâm của một đứa con trai mất mẹ lúc 13 tuổi:

… Mẹ thương yêu
Gặp gian nan
Lúc tôi còn nhỏ
Xác Mẹ nằm đó
Nhưng hồn Mẹ
Đã chìm sâu vào thế giới bên kia.
Tôi chơi vơi trong biển lệ
Mẹ đã đi rồi
Còn gì ở lại với tôi ?

Những ngày sau đó là những chuỗi ngày buồn tênh, đầy vắng lặng. Đã thế, trong cái hẻm đường Võ Duy Nguy, Phú Nhuận một số con nít người Nam cỡ tuổi anh em tôi không ưa gì dân Bắc Kỳ Di Cư và chúng đã ăn nói rất thô lỗ với hai anh em tôi (chú Ut còn quá trẻ nên “được” miễn!) . Nhiều lúc chúng còn cậy đông người và gây sự muốn đánh nhau với hai anh em tôi. Vì vậy hai đứa thường phải luôn luôn đi đôi với nhau và phải “thủ” một cây gậy để hộ thân. Chúng tôi thường phải nghe những câu như:” Nước nhà đã hòa bình và độc lập, tại sao đồ dân Bắc Kỳ ăn cá rô cây còn dzô Nam làm chi?” 

Xin mở một cái ngoặc kép ở đây: Đầu thập niên 80 tại Toronto, tôi gặp một ông người miền Nam mới di tản sang Canada. Ong ta hỏi tôi: “Có phải Chú là dân Bắc Kỳ Di Cư 54 không?” Tôi gật đầu và ông ta tâm sự:” Tôi vừa mới từ Đảo qua đây. Bây giờ tôi, một dân Nam Kỳ chính cống, mới thấy thương dân Bắc Kỳ Di Cư 54. Tụi tôi đã chửi dân Bắc Kỳ Di Cư 54 các Chú quá xá cỡ! Tôi đã phải sống với Cộng Sản mấy năm và còn phải ở tù nữa, tôi mới biết bộ mặt thật của Cộng Sản! Sorry nghe Chú!” Tôi bắt tay ông ta thông cảm và “ma cũ Bắc Kỳ Di Cư 54 “ bèn chỉ đường dần lối cho  “ma mới Nam Kỳ vượt biên 1983 “. Hữu tình ta lại gặp ta!

Sau khi Mẹ tôi qua đời, Chị lớn tôi xuống Hậu Giang đi làm để phụ giúp Bố tôi về vấn đề tài chính. Anh T. được học bổng đi học trường Nông Lâm Mục tại Blao. Gia đình tôi còn lại ở Saigon chỉ còn lại một ông bố già với 3 đứa con trai còn nhỏ tuổi. Anh P. và tôi lo việc chợ búa, cơm nước. Nhiều lần, hai anh em tôi đi chợ, phải đi qua cái “cửa ải” của mấy đứa con trai người Nam ăn nói lỗ mãng . Có những bữa ăn buổi tối, tôi chẳng thấy đói mà chỉ thấy buồn hiu hắt vì thấy cảnh ly tán, mất bóng người Mẹ, người Chị ở trong nhà. Phải sống qua giai đoạn này rồi lớn lên sau khi tôi đã có con, tôi mới thấu hiểu được cảnh cơ cực “ Gà trống nuôi con” của Bố tôi. Nỗi buồn có khi day dứt, có khi man mát này đã in sâu vào tâm thức của tôi, và cho đến khi tôi đã 55 tuổi đầu nó mới “tha” cho tôi!

Cha tôi đi học chữ Nho khi còn nhỏ. Hán học bị lỗi thời khi Cha tôi mới lớn lên, Cha tôi phải nhẩy sang “Tây” học (học tiếng Pháp và chữ Quốc Ngữ). Cha tôi không có cơ hội để học cho đến nơi đến chốn vì Ong nội tôi bị mù mắt từ hồi còn nhỏ nên Ong tôi rất nghèo. Vốn liếng chữ Nho, chữ Nôm, tiếng Pháp và chữ Quốc Ngữ đều do Cha tôi tự học lấy, đủ để được bổ nhiệm làm chức Giáo Học trường làng tại tỉnh Phúc Yên , dậy cho tới hồi 1945 .

Để tránh cảnh anh em chúng tôi hư vì không có Mẹ trông nom đàng hoàng và để ước ao cho ba đứa con trai nhỏ dại được học hành như ý Cha tôi muốn, sau mỗi bữa ăn, như thường lệ, Cha tôi ngồi đọc sách, chấm bài, hay dịch sách chữ Nho, chữ Nôm và tiếng Pháp sang tiếng Việt. Mỗi đứa con cũng phải ngồi xuống bàn học. Anh P. và tôi đã quen lối sống này rồi vì hai đứa đã theo Bố đi học tại Phúc Yên khi hai đứa mới 8 và 9 tuổi. Chỉ tội cho chú Ut mới 7 tuổi đã mất Mẹ, bắt ngồi xuống bàn học suốt cả đêm thì làm sao mà chú ngồi được? Chú thường lỉnh ra ngoài chơi với con nít khác nên chú hay bị Bố cho ăn đòn, nghĩ lại thấy thương tình. Cũng may là tất cả các anh em tôi được học hành thành tài và nên người, chắc nhờ phúc đức bên nội và bên ngoại để lại? Chú Ut đã trở thành một Bác Sĩ Chuyên Khoa, có vợ , có con đàng hoàng và còn là một tay trồng lan thiện nghệ !

Những năm tôi du học xa nhà, trong những ngày gần Tết Nguyên Đán, cứ mỗi lần nghĩ thấy một mình Cha già đang sửa soạn Tết với chú Ut, lòng tôi thật xót sa thương cho Cụ trong cảnh đơn côi lúc xế chiều. Lúc này anh P. tôi cũng đang du học bên Mỹ và tôi đang ở Miền Nam Bán Cầu.  Những day dứt nhớ thương Cha già đã được tôi đột nhiên ghi chép lại bằng vần thơ mộc mạc trong lúc ngồi chấm bài vào năm 1991 trước bàn thờ của Cha Mẹ tôi:

… Con còn nhớ
Năm con mười ba tuổi
Một đêm Trung Thu
Bất thần, Mẹ ra đi vĩnh cửu
Bố gánh chịu thân Gà Trống Nuôi Con!
Mười chín tuổi, con ra đi
Máy bay cất cánh
Bố ở lại
Bạn đời với văn chương, chữ nghĩa
Bần thần thương nhớ con trai.
Vì tương lai, sự nghiệp?
Hay vì con vướng mộng giang hồ?

Cha tôi đã “ở vậy” nuôi nấng anh chị em chúng tôi từ năm 1955 đến năm 1988 khi Cụ qua đời tại Montreal, Canada. Cả gia đình chúng tôi đã suýt bị Tây bắn chết tại Bắc Ninh vì mưu mô sảo quyệt của Việt Minh Cộng Sản nên Cụ đã nhất quyết di cư vào Nam năm 54.  Rồi định mệnh cũng lại bắt Cha tôi phải di tản bất đắc dĩ sang Mỹ rồi Canada vào năm 1975, khi Cụ đã 80 tuổi. Cụ không muốn đi, nhưng chính chú Ut đã là người “bốc” Cụ đi. Cụ đã phải trải qua biết bao nhiêu mất mát của cuộc di cư 1954, để rồi sau đó, cuộc di tản 1975 đã là một cú đòn quá nặng cho một ông già đã 80 tuổi mà cuộc đời chỉ toàn là mất mát và nhớ thương quê hương, con, cháu !

Giá mà không có biến cố Di Cư 1954, Cha tôi đã được dân làng của tỉnh Phúc Yên lập đền thờ vì Cụ đã dậy học 3 đời: Đời Ong, Đời Cha, Đời Con đã là học trò của Cụ!Giá mà không có biến cố Di cư 54, biết đâu anh em chúng tôi đã không mất Mẹ một cách mau chóng?? Giá mà Mẹ tôi đã quyết định ở lại ngoài Bắc cùng với chú Ut và Tôi, thì chắc gì chú Ut và tôi đã được học hành đến nơi đến chốn vì Mẹ tôi sẽ được “vinh danh” là Địa Chủ, mất hết nhà cửa ruộng vườn trước khi “được người ta chiếu cố “ bằng ngón đòn Tố Khổ. Ai sẽ là người nuôi nấng chú Ut và tôi? Thà là vào Nam mà mất Mẹ, nhưng còn có Bố để được ăn học nên người và giữ được nền tảng đạo đức con người, còn “sướng” hơn là ở lại ngoài Bắc với “Bác” và “Đảng”!

Tôi không còn dám nghĩ đến chữ “Giá mà …” nữa. Tôi thầm nghĩ: mỗi người chúng ta đều có một cái nghiệp mà mỗi quốc gia cũng có một cái nghiệp riêng của nó. Những kẻ độc tài, khát máu, vô thần rồi sẽ phải trả giá rất đắt cho những việc họ làm. Thương hại thay cho những kei vô thần, độc đoán, độc tôn! Rồi Luật Nhân Quả sẽ trả lời họ mà thôi.

Giờ đây các anh chị em chúng tôi có người đã thành ông bà nội ngoại. Chúng tôi hẹn nhau cứ hai năm một lần, tất cả anh em chúng tôi lại gặp nhau tại một nơi nào đó. Gặp nhau để nói lên lòng thành kính và biết ơn với Cha Mẹ chúng tôi.  Gặp nhau để nhớ lại truyện ngày xưa tại ngoài Bắc và trong Nam. Gặp nhau để kể cho nhau nghe những truyện khôi hài. Gặp nhau để cười đùa như để bù lại những lúc đơn côi hồi còn nhỏ khi mà chúng tôi chỉ biết có thở dài!

Mẹ tôi cũng đã được “đoàn tụ” với anh chị em chúng tôi tại Hoa Kỳ vào đầu thập niên 90: Chị dâu tôi, khi được bảo lãnh sang Hoa Kỳ đã mang theo tro cốt của Cụ . Cụ cũng đã bắt buộc phải Di Tản, vì “người ta” đã khai quật hết tất cả các mồ mả tại Bắc Việt Nghĩa Trang! Và Cụ đang “sống” cùng với gia đình anh T., anh lớn của chúng tôi tại Hoa Kỳ. 

Cha tôi đang yên nghỉ tại một nghĩa trang yên tĩnh ở Montreal và mỗi lần anh chị em chúng tôi gặp nhau tại nhà chú Ut tại Montreal, tất cả anh em chúng tôi rất lấy làm vui mừng ra nghĩa địa đốt nén nhang , khấn bái thăm Cụ .

“ Rồi một chiều tóc trắng như vôi!”  và “Cát bụi sẽ trở về với Cát bụi “ , anh em chúng tôi cũng sẽ lặng lẽ ra đi . Hy vọng rằng ít nhất là các con cháu chúng tôi cũng không phải vất vả, khổ cực như hàng triệu người Việt đã phải trải qua những kềm kẹp  cũng như các biến cố Di Cư 54, biến cố Di Tản 75 và biến cố Thuyền Nhân. 

Cuộc đời, thật sự, có ai mà đoán trước và hiểu dược, phải không, thưa Quý Vị?

Đàm Trung Phán
Tháng Hai, 2003
Toronto, Canada